‘Men ziet dit als een spelletje van ons, maar zo is het niet’

In november 1973 keek heel Nederland vol verbazing toe hoe een groep kinderen overging tot bezetting van het tehuis in Amersfoort waar zij waren geplaatst.  Als verslaggever van de Amersfoortse Courant schreef ik er destijds over. Een paar jaar geleden reflecteerde ik op de gebeurtenissen van toen en op de verhalen die ik erover schreef.

Vijftig jaar na de Ortthuis-affaire verschijnt in het Jaarboek 2023 van het Amersfoortse historisch genootschap Flehite een artikel waarin uitgebreid wordt ingegaan op de achtergronden van het conflict. Hieronder een verkorte versie daarvan.

Door Koos van Noppen

‘Hoe oud ben jij?’
‘Twaalf jaar.’
‘Wat doe je nou?’
‘Wacht houden bij de deur.’
‘Je houdt de wacht. En als al die sterke kerels die buiten staan aankomen, wat doe je dan?’
‘Dan ga ik de anderen waarschuwen.’
‘Dan houden jullie ze met elkaar tegen?’
‘Ja.’
‘Hoe lang ben je van plan te blijven zitten, zo, op wacht?’
‘Zo lang als mogelijk is.’

Een reportage in een het VARA-actualiteitenprogramma ‘Dingen van de dag’, 2 november 1972. Verslaggever Frits Bom, die als ‘De Ombudsman’ en ‘De Vakantieman’ een Bekende Nederlander zou worden, is in Amersfoort voor ‘het zoveelste indianenverhaal over een directie van een inrichting die niet met personeel weet om te gaan’. De toon is in de eerste zin meteen gezet. ‘En dan vallen er ontslagen. Het personeel neemt het niet, maar dit keer komt ook de groep voor wie het tehuis is bestemd, de jongens, in actie. Ze hadden het tot dusver best naar hun zin.’

Aan het eind van een lommerrijk oprijlaantje, aan de rand van de bebouwde kom van Amersfoort-Zuid staat in 1972 het ‘Ortthuis’, een orthopedisch tehuis van de maatschappij Zandbergen. Al sinds 1880, zes jaar na de oprichting, is de organisatie voor jeugdhulpverlening actief op het gelijknamige landgoed. Begin jaren zeventig staat deze stichting aan de vooravond van het eeuwfeest. In de loop van de lange geschiedenis zijn nieuwe doelgroepen in het vizier gekomen. De stichting is zich steeds meer gaan toeleggen op pleegzorg. Ze had daarvoor de beschikking over zes tehuizen; vier in Amersfoort, twee in Hilversum.

Het oudste en grootste huis op de locatie aan de Bosweg, is het Ortthuis. Anno 1972 zijn er 21 jongens in gehuisvest, in de leeftijd van 12 tot 19 jaar, voornamelijk afkomstig uit gezinnen die met de opvoeding geen raad weten.
Al sinds de zomer van dat jaar botert het niet tussen de directeur van maatschappij Zandbergen, Arnold van Venrooy, en het hoofd van het Ortthuis, Jillis van Neuren. Op 31 juli krijgt Van Neuren ontslag op staande voet, ‘vanwege zijn gedrag tegenover een vrouwelijk personeelslid en het ‘doorkruisen’ van therapieën door zich op het terrein van de specialisten te begeven en hun rapporten met sommige pupillen door te nemen.’ Uit onvrede met het besluit melden zeven van de acht groepsleiders zich daarop ziek.
Directeur Van Venrooy, die ooit bij Zandbergen was begonnen als speltherapeut, slaagt er in de daaropvolgende maanden niet in om de gemoederen te kalmeren. Bemiddelingspogingen lopen spaak, de werksfeer is totaal verziekt. Eind oktober ontbiedt Van Venrooy elk van de groepsleiders voor een individueel onderhoud, waarin ze voor de keuze worden geplaatst: loyaal doorgaan met werken of inpakken en wegwezen. 

Martin Rep, nu 76, was destijds een jonge stadsverslaggever van de Amersfoortse Courant. Hij was het smeulende arbeidsconflict op de voet gaan volgen na een telefoontje van Van Neuren. Zodoende wist hij in zijn berichten tot in detail te melden wat de directie aan het personeel had voorgelegd: ‘De medewerkers dienen op positieve wijze samen te werken, er mogen geen in- of externe acties worden ondernomen, in werktijd mogen geen vergaderingen gehouden worden over het conflict, de jongens van het Ortthuis mogen niet worden beïnvloed, het waarnemend hoofd van het tehuis dient te worden geaccepteerd en men dient deel te nemen aan alle gesprekken die worden belegd.’
Twee groepsleiders gingen niet akkoord met de eisen. Per 1 december kunnen beiden hun biezen pakken. Ook een derde collega krijgt de wacht aangezegd. Na die ongemakkelijke biechtstoelprocedure slaat de vlam in de pan. De jongeren in het tehuis verklaren zich solidair met de getroffen personeelsleden.

Tot dan toe is Rep in zijn 2CV de enige razende reporter die zo nu en dan aan de Bosweg wordt gezien. Maar zodra de redactie van VARA-actualiteitenprogramma ‘Dingen van de dag’ lucht krijgt van het conflict, meldt verslaggever Frits Bom zich aan de poort van het Ortthuis.  Via zijn microfoon kondigen de jongeren acties aan. Ze eisen de terugkeer van het ontslagen hoofd Van Neuren en ook de andere personeelsleden moeten weer in dienst worden genomen. 

‘Het hoofd vooral had voor ons veel betekenis’, zegt een van de jongeren in de uitzending. ‘We konden ermee opschieten alsof het een broer of een zuster was. We konden onze oren ook niet geloven toen hij ontslagen werd, toen hij op staande voet ontslagen was. We hebben nog steeds vertrouwen in en we hopen eigenlijk nog steeds dat hij terug zal komen.’
(Frits Bom): Nu gaan jullie acties ondernemen, hè?
‘Ja, we zijn nu van plan enkele stappen te gaan ondernemen, omdat we niet langer kunnen leven met de situatie. We willen dat de leiding die op ongeldige gronden is ontslagen moet terugkomen. We willen dat alles in de normale staat terugkomt want wij zijn hier alleen maar de dupe van.’
‘Over de aard van de acties zijn de jongeren om tactische redenen zwijgzaam’, voegt de verslaggever er nog onheilspellend aan toe. En: ‘De directeur van de maatschappij Zandbergen, Van Venrooy, wilde geen commentaar leveren.’

De jonge pupillen besluiten het Ortthuis te bezetten. Alle volwassenen worden geweldloos uit het pand verwijderd, deuren worden gebarricadeerd en bij toerbeurt houden enkele jongeren de wacht. ‘Men moet goed begrijpen dat wij hier niet voor ons plezier zitten’, zeggen ze tegen Rep. Men ziet dit als een spelletje van ons, maar zo is het niet.’

Geheel in lijn met de journalistieke mores van de VARA in die dagen, weet Frits Bom in dit conflict direct de good guys van de bad guys te onderscheiden. Hij is van meet af aan op de hand van de jongeren, die zich naar zijn zeggen ‘uiterst gedisciplineerd’ gedragen. Nog vóór hij directie of bestuursleden ook maar te woord heeft gestaan, betitelt hij hen reeds als ‘feodaal’ en ‘autoritair’.

Door die journalistieke keuzes profileert hij zich als belangenbehartiger. Zijn solidariteit gaat zover dat hij besluit enkele nachten in het Ortthuis te blijven logeren. Rep: ‘Ik kwam er alleen maar om zo goed mogelijke verhalen te schrijven. Aan Frits Bom hadden de jongeren meer. Frits ging dan ook een stap verder in zijn woedende reportages.’ Dat je voor een objectieve weergave van feiten niet bij hem moest zijn, erkende Bom volmondig: ‘Wij nemen stelling, maar daar komen we ook duidelijk voor uit.’

Dagelijks doet hij op de radio verslag. Als de jongeren overgaan tot bezetting van het Ortthuis, meldt hij in de uitzending: ‘Directeur Van Venrooy, die ook van de jongens het gebouw niet in mag, heeft me zojuist meegedeeld, dat de reden van het ontslag van Van Neuren onder meer is, dat hij jaren geleden een nacht dronken is geweest en drie maanden geleden met een van de vrouwelijke personeelsleden is uit geweest (Commentaar van Van Neuren: “Dan begrijpt de directeur nog steeds niet waar het om gaat”).

Frits Bom, in de uitzending: 

‘Andere personeelsleden zouden volgens de directeur niet zijn geschorst, maar ‘naar huis gestuurd’ en dat is kennelijk heel wat anders. Inmiddels verloopt de bezetting door de jongens uiterst gedisciplineerd. De deuren die geen slot bezitten zijn gebarricadeerd en zojuist heeft men netjes met elkaar gegeten. Het merendeel van het weggestuurde personeel heeft de hele dag voor de deur gestaan. Directeur Van Venrooy zal nog geen maatregelen nemen. Vannacht zal er door volwassenen wel wacht worden gelopen rond het huis, maar dat willen de jongens niet en daar hebben ze de directie al van in kennis gesteld.’

 

Het nieuws over de bezetting verspreidt zich als een lopend vuurtje. De Telegraaf, NRC Handelsblad, de Volkskrant, Trouw, Algemeen Dagblad, het Vrije Volk, alle grote dagbladen maken er melding van. Stadsverslaggever Rep weet zich voorlopig verzekerd van kopij, met het hoogoplopende conflict in zijn ‘achtertuin’. Ook hij doet dagelijks verslag.

‘Ondanks het feit dat er geen leiding is, loopt alles geordend. De tafels staan netjes gedekt, er wordt op tijd gegeten; er wordt koffie geschonken en koek rondgedeeld aan journalisten die ‘met de regelmaat van de klok’ het huis binnenstappen. In het kamertje waar een telefoontoestel staat, zijn continu jongelui aanwezig. Het apparaat is voortdurend in gebruik. Ze gingen gisteravond vol vertrouwen de nacht in. Er is een rooster opgesteld om wacht te lopen.’
Vanmorgen hadden de bezetters er nog alle moed in, meldt de feuilleton even later. ‘De provisiekast is opgemaakt, maar ook op andere wijze vindt foeragering plaats. De melkboer en de bakker zijn vanmorgen geweest. We hebben ons bevoorraad.’

Een dag later meldt de radio dat de spanning tot ‘rond het kookpunt’ is gestegen. Het conflict escaleert. Het bestuur heeft de jongeren een ultimatum gesteld en geëist dat de bezetting zou worden opgeheven. Zo niet, dan zal het Ortthuis worden gesloten. Mochten de jongeren evenwel hun bezetting staken, dan nog zouden tien van hen worden overgeplaatst; de zeven anderen zouden mogen blijven (vier bewoners waren reeds door hun ouders opgehaald). Wie er dan uiteindelijk mogen blijven, wordt in overleg met de jongens geregeld, kondigde het bestuur aan.
De ontslagen leidinggevenden van het Ortthuis zijn woedend over het ultimatum. ‘Kinderen worden nu gedwongen over kinderen te beslissen.’ De jongeren reageren daarentegen kalm en zijn vastbesloten. Ze verwerpen alle eisen en laten zich niets aan het ultimatum gelegen liggen. 

Frits Bom voorziet het nieuws bij Dingen van de dag meteen van commentaar:

‘Het is een bijna ongelooflijke situatie. Een bestuur dat in onderhandeling treedt met jongens vanaf twaalf jaar, daarbij meedeelt dat ze in het Ortthuis geen toekomst meer hebben en dan vervolgens eist dat die jongens daar ‘ja’ tegen zeggen. De bezetting gaat dan ook door. Directeur Van Venrooy is niet tot commentaar in staat. Hij is ziek, zo heet het dan.’ Frits doet verslag vanuit het bezette pand: ‘Ik kijk naar buiten en zie dat personeelsleden en het ontslagen hoofd voor de deur staan. En dat is al bijna 49 uur het geval. Plus een enorme oploop van belangstellenden uit Amersfoort.’

Diezelfde dag meldt zich een tv-ploeg van KRO’s Brandpunt, met de jonge verslaggever Willibrord Frequin. Een wonder van hoor en wederhoor, vergeleken bij zijn collega van de VARA. Frequin heeft Van Venrooy wél voor de camera weten te krijgen. Wat was nou precies de reden van het ontslag van Van Neuren? Van Venrooy:  ‘Los van enkele incidentele grieven of klachten die er natuurlijk ook wel zijn, maar waarvan ik meen dat het niemands belang is om daar nu concreet op in te gaan – hoofdpunt is dat hij door zijn gedrag en door zijn persoon ongeschikt gebleken is, helaas te laat gebleken is, kun je altijd zeggen, voor de functie van hoofd van het Ortthuis.’ Intussen gonst het van de geruchten: het Reformatorisch Dagblad weet te melden dat Van Neuren op staande voet is ontslagen nadat hij een vakantiehulp mee naar huis zou hebben genomen terwijl zijn vrouw met vakantie was.

Buiten, voor de deur van het bezette gebouw, maakt Frequin een praatje met Van Neuren en andere personeelsleden, die elke dag voor de poort wachten op de dingen die komen. 

‘Ik kan het er duidelijk niet mee eens zijn’, zegt Van Neuren – jas met bontkraag, gehoornde bril – terwijl hij zijn schouders ophaalt. Waarom niet? ‘Omdat de gronden voor ontslag juridisch niet haalbaar zijn.’
Frequin duikt met zijn neus in zijn papieren.

‘De directie zegt dat u vertrouwelijke stukken aan derden gegeven zou hebben.’
Van Neuren: ‘Als een jongen met ‘derde’ wordt bedoeld, ja, dat is waar. Ik neem weleens een psychologisch rapport door met een jongen.’
‘U zou ook de therapie van Zandbergen doorkruist hebben.’
‘Ja, dat zeggen de heren psychiaters waarschijnlijk. Maar waarschijnlijk kunt u dat beter aan al het personeel vragen en alle jongens die in het huis wonen.’
‘U bent het er niet mee eens?’
‘Absoluut niet.’
‘Ze zeggen ook dat de aanleiding voor het ontslag gedragingen met een vrouwelijk personeelslid.’
‘Dat zeggen ze, ik begrijp niet welke gedragingen ze bedoelen. Er is inderdaad een meisje bij mij op de flat geweest, tot ’s avonds half zeven. Niet tot ’s nachts drie uur.’

Aan het eind van donderdagmiddag vindt een gesprek plaats, tussen de directie en een delegatie van de bezetters. Eerder die middag hadden ze dat nog geweigerd. Een deel van de jongens zat nog op school, ze wilden eerst overleg in eigen kring. Geen van beide partijen weet hoe het verder moet, de zaak zit muurvast.
Als gevolg van de landelijke media-aandacht komt er een hausse aan adhesiebetuigingen binnen. Van andere instellingen, actiegroepen, jeugdbeschermers, kinderrechters. Er is contact met gemeenteraadsleden, telefonisch en aan de deur wordt onderhandeld met ouders, journalisten en vroegere leidinggevenden. Docenten van sociale academies bieden de jongeren genereus hulp aan, maar de jongeren weigeren hen in huis toe te laten. Cameraploegen van Achter het Nieuws en Brandpunt worden wel binnengelaten en zo zien tv-kijkers de rokende tieners in een vergaderzaal die is omgedoopt tot crisiscentrum. Er scharrelt een witte muis over tafel. De enige jongen die in de uitzending aan het woord komt, is goed van de tongriem gesneden. Hij pleit voor terugkeer van de ontslagen Jilles van Neuren.

‘Tot voor kort mocht je ’s avonds niet naar buiten. Iedereen hing om iedereen heen, iedereen begon iedereen te irriteren. In de avonduren komen meestal de uitbarstingen. Personen die al twee, drie dagen in de clinch liggen. Die komen dan tot uitbarsting. Dan moet je leiding hebben. Een toezichthoudend persoon.’

De bezetters zetten hun acties om de publieke opinie te beïnvloeden onverdroten voort. De mediamieke acties voeden het vermoeden dat de jongeren daarbij door volwassenen werden geholpen. Ze staan met een grote foto op de voorpagina van dagblad Trouw (‘Jonge bezetters aan de maaltijd’) en ze sturen een telegram aan fractievoorzitters van de Tweede Kamer, Joop den Uyl (PvdA), Hans van Mierlo (D66) en Hans Wiegel (VVD):

wij jongens en bezetters van het ortthuis in amersfoort doen een dringend beroep op u werkelijk alles in het werk te stellen ons huis niet te laten sluiten door bestuurders die geen idee hebben van onze problemen stop wij willen hier blijven stop wij zien het gewoon niet meer.

De oproep is niet aan dovemansoren gericht. Jan Terlouw (D66) komt naar Amersfoort voor een persoonlijk onderhoud met de bezetters. De vrouw van Frans Andriessen (KVP), Carla, brengt een kist appels, ‘vergezeld van KVP-stickers en voorlichtingsmateriaal’ en een brief van de katholieke voorman. Dergelijke adhesiebetuigingen leveren ook prompt reacties op, waaruit blijkt dat de jongeren niet louter op sympathie kunnen rekenen. ‘Mr. Andriessen van de KVP zendt bloemen naar het stelletje a-sociale kinderen, die in Amersfoort het Ortthuis bezetten’, briest een lezer in een ingezonden stuk in de Leeuwarder Courant. ‘Kun je zo’n partij nog ernstig nemen?’
Het is verkiezingstijd; de campagne is in volle gang. Aan het eind van diezelfde maand, op 29 november, zullen de Tweede-Kamerverkiezingen volgen, die na een lange formatieperiode van 151 dagen – het record tot dan toe – leiden tot het kabinet-Den Uyl. 

Hoe grimmig de situatie in de berichtgeving soms wordt getekend, en hoeveel grote woorden er over en weer worden gebezigd, op de keper beschouwd verloopt de bezetting van het Ortthuis gemoedelijk. De meeste van de zeventien bezetters gaan overdag gewoon naar school. De pupillen uit de tehuizen van Zandbergen volgden zoveel mogelijk het reguliere onderwijs: de mavo aan de Leusderweg, de school aan de Kapelweg, de huishoudschool aan de Bekensteinselaan, en nog zo wat scholen.

Als de bezetting een paar dagen oud is, krijgt het bestuur van de maatschappij Zandbergen ook te maken met verzet uit eigen geledingen. Het hoofd van een tehuis uit Hilversum steekt zijn nek uit. De jongens mogen niet worden overgeplaatst, vindt hij. Zijn aanbod om als bemiddelaar op te treden wordt van de hand gewezen. De partijen graven zich steeds dieper in. De personeelsleden die tot dusver achter het beleid van directeur Van Venrooy stonden, kiezen openlijk partij voor de ontslagen collega’s. ‘Ze zijn bereid alle gevolgen voor hun rekening te nemen’, weet Frits Bom te melden. De jongeren ‘lopen hier fluitend om me heen’, rapporteert hij, ‘en kondigen aan de bezetting tot het bittere eind vol te houden.’
Bom en de bezetters bellen vrijwel de ganse dag. ‘Geen gezellig praten met deze en gene, maar een continue overleg met iedereen die bij het conflict betrokken is. ‘Valt me nog mee dat de telefoonlijn niet afgesneden is’, zegt Bom tegen Rep. 

Hup, Ortthuis, hup
‘t Bestuur laat ons in ons hempie staan.
Hup, Ortthuis, hup,
maar wij trekken ons daar niets van aan.
Hup, Ortthuis hup

Onder begeleiding van een paar gitaarakkoorden openen de bezetters schuchter zingend de uitzending van 6 november. Frits Bom neemt het over: ‘De kritiek op het bestuur van het nu al zes dagen bezette Ortthuis van de maatschappij Zandbergen, wordt met het uur heviger. Opnieuw heeft het personeel van een ander tehuis het beleid om het Ortthuis te sluiten afgekeurd. Het dringt er bij het bestuur op aan om de pedagogische en therapeutische situatie op korte termijn te herstellen. Het teruggaan naar de oude situatie betekent beslist geen gezichtsverlies, zo stelt men in een brief aan het bestuur. Ook is er inmiddels een oudercomité opgericht dat van het bestuur precies hetzelfde eist. Bovendien onderzoeken de ouders vandaag de mogelijkheden van een kort geding. Verder zullen vandaag enkele voogdijverenigingen in actie komen om het tot dusver koppige bestuur tot andere gedachten te brengen.’
Leuk nieuws is er ook: er zijn drie grote taarten bezorgd door de stichting Neurose. Lekker hoor, beaamt een van de jongeren, maar ‘wat we graag zouden willen, om de avond door te brengen met een goochelaar of een clown, of weet-ik-wat, die belangeloos wat amusement brengt, want de avonduren zijn de uren waarin je je het meest verveelt. Dus als er iemand is, zouden we graag willen dat-ie op zou bellen…’ Vervolgens lepelt hij het telefoonnummer op. Later zal blijken dat de oproep tot welgeteld twee reacties heeft geleid, ‘waaronder een van iemand uit Den Haag die een lezing wilden houden over het africhten van honden.

Om op alle niveaus aandacht te vragen voor hun zaak, hebben de bezetters een dag later in de binnenstad een demonstratie georganiseerd. Via scholen in de stad zijn 2000 folders verspreid met oproepen om mee te lopen. De deelnemers zouden vanaf de Varkensmarkt naar de Bosweg trekken, onderweg scanderend: ‘Ortthuis blijft!’ Maar, meldt het radioprogramma Echo (KRO) die avond, ‘Amersfoort is het demonstreren nog niet zo gewend’. Er komt ‘een halve man en een paardenkop’ die, begeleid door twee motoragenten, in de regen door Amersfoort zeulden met enkele spandoeken.’ Enkele tientallen demonstranten overhandigen bij het kantoor van maatschappij Zandbergen een petitie met 450 handtekeningen. Bestuurslid H.H. Scholten neemt ze in ontvangst. ‘Als jullie willen dat het Ortthuis open blijft, komen wij al dicht bij elkaar’, zegt hij diplomatiek, ‘want dat willen wij ook.’  Veel indruk maakt het protest niet.

Na het weekend – de bezetting begon op woensdag – wordt aan beide zijden een bemiddelaar aangewezen, in een poging de impasse te doorbreken. De jongens kiezen voor verslaggever Frits Bom, die na enig aarzelen die rol op zich neemt. Gedurende de bemiddelingsfase zal hij zich verder onthouden van verslaggeving. Het bestuur schuift socioloog drs. Ab van der Heiden als onderhandelaar naar voren. Intussen dreigen ouders het bestuur met een kort geding om te voorkomen dat kinderen tegen hun zin worden overgeplaatst.

Het is voor tv-kijkers en radioluisteraars even wennen, met Bom in zijn nieuwe rol in het conflict. De VARA-man duikt opeens op in de tv-uitzending van ‘Hier en nu’ (NCRV). Voorafgaand aan het eerste overleg blaast hij hoog van de toren: ‘Er zal heel wat moeten veranderen aan het bestuur. Er is wel gebleken dat dit bestuur bepaald niet deskundig is en zéker niet berekend voor de taak. Niet alleen dit bestuur, het is tekenend voor de inrichting in Nederland, die veelal geleid worden door feodaal, autoritair ingestelde mensen, die veel te ver van de wezenlijke problematiek af staan. Die ook geen communicatie hebben met hun leiders in de tehuizen. Die afstand is veel en veel te groot. Mogelijk slaat dit ook over naar andere tehuizen.’

De verhoudingen zijn op een dieptepunt, constateert Rep in de krant. Van Neuren reageert met ‘genoegen’ op het bericht dat Venrooy zich ziek heeft gemeld. Op zijn beurt laat het bestuur weten dat geruchten over ingrijpen van de politie geheel passen in de strategie van Van Neuren, zoals hij die aan directeur Van Venrooy bekend heeft gemaakt: 

Ik zal heel Zandbergen kapot maken, omdat ze mij hebben weggewerkt.

In een hoofdredactioneel commentaar wast de Amersfoortse Courant de deskundigen de oren. Ze staan erbij en kijken ernaar.

Psychiaters, psychologen, orthopedagogen en andere specialisten hebben met het conflict te maken, maar men heeft hun specialisaties niet nodig om te kunnen concluderen dat hun onmacht meer schade aan de opvoeding van deze met een krankzinnige verantwoordelijkheid belaste jongeren doet, dan gerechtvaardigd is. De deskundigen laten hen nu over het lot van hun eigen kameraadjes beschikken. Als niet gespecialiseerde opvoeder sta je daar toch wel van te kijken.

De bemiddelaars gaan voortvarend te werk. Op de eerste dag na hun aanstelling komt Van der Heiden kennismaken met de bezetters. Hij voert tot diep in de nacht gesprekken met Frits Bom. ‘Er zit schot in, we zijn beiden zeer optimistisch.’
Tot verbazing van de beschouwers zijn de twee er na een dag onderhandelen al uit. Vrijwel alle eisen van de bezetters worden ingewilligd. Alleen het ontslag van Van Neuren blijft gehandhaafd. Maar de groepsleiders mogen blijven en het Ortthuis blijft open. Frits Bom was ‘de held van het Ortthuis’, schreef Rep in de kop boven de afronding van zijn artikelenreeks. Ook de psycholoog van Zandbergen roemde de inzet van de geëngageerde radio-verslaggever. Bom zelf sprak over een ‘knieval’ van het bestuur.

Zo wordt het oplaaiende strovuur snel uitgetrapt en komt er onverwacht rap een einde aan de bezetting, tot opluchting van alle betrokkenen en omstanders. Zelfs Van Neuren was blij met het resultaat. Hij legt zich neer bij het feit dat hij niet terugkeert. ‘Ik heb altijd gezegd dat ik terug zou willen komen, maar ik zou een moeilijke situatie aantreffen, om met dezelfde mensen door te gaan.’
Het bijleggen van de ruzie wordt met een groots feest gevierd. De Amersfoortse Courant plaatst een foto met uitzinnige jongeren tijdens de feestavond. Het tableau vivant van de aanwezigen toont iedereen die ook maar een rol heeft gespeeld in het conflict. Van Venrooy, groepsleiders, bestuursleden, bemiddelaars Frits Bom en Ab van der Heiden, journalisten, zelfs KVP-lijsttrekker Andriessen is van de partij. Het is een verzoeningsbacchanaal dat niet onderdoet voor de slotpagina van een aflevering Asterix & Obelix. 

Enkele uren later, als de jongeren hun roes nog liggen uit te slapen, is Dingen van de dag alweer in de lucht. ‘Voor het eerst in de vijftigjarige kinderbescherming zullen er geen kinderen meer tegen hun zin worden overgeplaatst. Was de bezetting op zich al een unicum, met de punten waarop de pupillen hun zin kregen, maakten ze geschiedenis.’

Verslaggever Frits Bom zit weer achter de microfoon en zwaait zijn alter ego, onderhandelaar Bom, nog even lof toe. De bezetting van het Ortthuis mag dan voorbij zijn, de kinderbescherming is zo gebrekkig georganiseerd dat conflicten ‘zijn ingebouwd in het systeem. Ze kunnen op elk ogenblik, op elke plaats uitbreken. Het beleid van de kinderbescherming faalt.’ Niet voor niets had hij in de overeenkomst laten opnemen dat er een onderzoek zou komen naar de organisatiestructuur van Zandbergen.

Eind goed, al goed, lijkt de conclusie. En ze leefden nog lang en gelukkig.
Maar zo eenvoudig ligt het toch niet.

Al kort na de feestavond zei drs. E. Jansen namens directeur Van Venrooy in Vrij Nederland dat met de Ortthuisbezetting is aangetoond ‘waartoe democratisering van een inrichting kan leiden.’ Uit die woorden werd wel duidelijk hoe er in de kring van het bestuur op werd teruggeblikt. Meer autonomie voor het kind, meer inspraak in de besluitvorming

Een snel uitgevoerde telefonische enquête van weekblad Vrij Nederland onder dertig directieleden van kindertehuizen bevestigt het vermoeden dat uit de Ortthuis-affaire conclusies worden getrokken die in het nadeel van pupillen zullen uitvallen. Een commentator in de Leeuwarder Courant voegt eraan toe: ‘Het lijkt me sterk dat de inspraak binnen de patriarchale structuren van de kinderbescherming getolereerd wordt. En sommige collega’s zullen niet nalaten vanaf nu iedere poging van de pupillen tot het krijgen van inspraak stelselmatig de kop in te drukken. In elk geval blijft het bestuur, dat voor de moeilijkheden verantwoordelijk kan worden gesteld, op zijn post.’

Met de kennis van nu is vast te stellen dat het bestuur in communicatief opzicht steken liet vallen en er te weinig blijk van gaf aan te voelen hoe de tijdgeest veranderde. De omslag van de autoritaire naar een anti-autoritaire, meer democratische opvoedingsstijl, met meer oog voor de eigen vrijheid en inbreng van kinderen, zou zich ook binnen de muren van de jeugdbescherming moeten voltrekken. De nieuwe werkelijkheid drong zich langzaam, schoksgewijs, via opeenvolgende conflicten, aan hen op.
Ook de bestuursstijl gaat op de schop. Een ‘beleidsgroep’, met twee groepsleiders, twee hoofdleiders en drie stafmedewerkers, moet van een democratischer organisatie maken. Tijdens de vergaderingen is er een publieke tribune voor alle personeelsleden.  Personeel krijgt meer inspraak bij sollicitatie- en opnameprocedures, er wordt een ondernemingsraad gekozen en in enkele tehuizen functioneren groepsraden van kinderen.
Maar, concluderen de beleidsgroep en het bestuur gezamenlijk, in 1977:

‘Hoewel vele pogingen in het werk zijn gesteld, heeft men eigenlijk nooit meer echt ‘greep’ gekregen op de jongeren en is het niet gelukt een goed behandelingsklimaat te kreëren. Dit moet gaandeweg een demoraliserende werking hebben uitgeoefend, zowel op de jeugdigen als op medewerkers.’

Het Ortthuis-conflict heeft ook een infecterende werking gehad op het klimaat in andere huizen. In 1976 bezetten de meisjes hun tehuis, Treekerbergje. Niet toevallig viel de bezetting samen met de komst van het Jongeren Advies Centrum (JAC) naar Amersfoort. Het JAC, gerund door kritische welzijnswerkers, bood rechtstreeks hulp en advies aan jongeren. Zij hadden forse kritiek op de in hun ogen ‘autoritaire’ traditionele hulpverlening, die vooral gericht zou zijn op ‘disciplinering’ van jongeren en bovendien veel te bureaucratisch werkte. De bezetting bij Treekerbergje trok geen landelijke aandacht, maar de gevolgen waren groter. Een groepsleider moest het veld ruimen, de meisjes kregen meer inspraak. Na afloop van het conflict waren de verhoudingen zo verziekt dat verscheidene pupillen moesten worden overgeplaatst. En uiteindelijk kostte die affaire directeur Vernooij de kop. Hij werd op non-actief gezet en de stafleden namen de dagelijkse leiding over – tot er een opvolger was benoemd.
Nog voor het eind van de jaren zeventig werd zowel het Ortthuis als Treekerbergje gesloopt. Maatschappij Zandbergen begon gretig aan een nieuw hoofdstuk van haar lange geschiedenis.

	Het Jaarboek Flehite 2023 is te koop via de webshop van de Oudheidkundige Vereniging Flehite.
	Koos van Noppen is redacteur/verslaggever bij het Nederlands Dagblad.

Lees ook: Vakantieman Frits Bom de held van het Ortthuis